We waren bij Luther te gast, en hij hield ons droog, maar we hebben het nog niet over hem gehad.

Wij fietsten door Worms – wie zich de geschiedenislessen uit zijn jeugd herinnert, denkt waarschijnlijk ‘Rijksdag te Worms…’ Wanneer was dat ook weer en waarom is het belangrijk?
In Worms waren we zoals gewoonlijk weer even verdwaald, en een vriendelijke fietser zei, fiets maar even achter mij aan, het is maar een klein stukje om voor mij, en hij bracht ons op de weg tussen de monumentale Domkerk en het al bijna even indrukwekkende Luther monument – een groep standbeelden van hervormers en bij de hervorming betrokken keurvorsten, met daar boven uit torenend Maarten Luther.
Zodra we daar stonden vielen de eerste spetters en wij trokken ons wijselijk terug onder de overkapping voor een gebouw aan de rand van het park, met een mooi uitzicht op de beeldengroep. Even later stortregende het, en meerdere schuilers voegden zich bij ons, waar onder een groep Turken, maar die hadden niets met Luther en hadden het over voor ons niet te volgen onderwerpen. Geen wonder, want op het eind van zijn leven beschreef Luther in een preek de Turken als vreselijke heidenen en voorlopers van de Anti-Christ, en het was de plicht van fatsoenlijke Christenen ze in de pan te hakken.
Ene oudere Duitse man die onze bepakte fietsen zag staan vroeg waar we heen op weg waren. Rome. Goed plan – zijn dochter was er net, met een schoolreis – maar niet op de fiets. Het was nog wel heel ver hoor, en over de Alpen… Toen wees hij op het standbeeld van Luther en bezong zijn lof. Een groot Duitser!!!

De Rijksdag te Worms, dus. 1521. De Staten kwamen bij elkaar om onderwerpen van gezamenlijk belang te bespreken – een belangrijk onderwerp deze keer was de leer van Maarten Luther die niet in overeenstemming was met die van Rome. Luther kon daar min of meer veilig heen omdat hij machtige beschermers had onder de keurvorsten, en een vrijgeleide van 21 dagen. Daar moest hij dus zijn leer uiteenzetten, onder meer tegenover keizer Karel V – hoewel ik de indruk heb dat laatstgenoemd heerschap waarschijnlijk meer kaas had gegeten van politiek en krijgskunde dan van de fijnere nuances van de theologie van die dagen.

Luther zou zijn woorden daar besloten hebben met ‘Hier sta ik, ik kan niet anders. God helpe mij.’ Dat schijnt echter een niet historische latere toevoeging te zijn van iemand die dat wel een goed idee vond.

Tja, Luther dus – als hij er niet geweest was hadden wij door de stortregen gefietst.

En tja, Luther. Toen straatarme boeren in de hervorming een aanleiding zagen om ook in opstand te komen tegen de onderdrukkende staat, sprak hij zich daar onomwonden tegen uit en met zijn goedkeuring of aanmoediging werden de opstandelingen vernietigend verslagen.
Het probleem waar Luther mee worstelde waren de christelijke geboden, de Bergrede bij voorbeeld, en de ontoepasbaarheid van deze geboden in het leven van de staat. Zo ontwikkelde hij zijn tweerijkenleer, die erop neerkwam dat in het persoonlijk christelijk leven andere ethische regels golden dan in het openbare leven als onderdaan van de staat.
Vooral in het laatst van zijn leven deed Luther stevige anti Joodse uitspraken. Zowel zijn Tweerijkenleer als de anti Joodse uitlatingen waren in de tijd van de Nazis een belangrijke leidraad voor de Duitse Kerk.

We visited Maarten Luther, but haven’t mentioned him yet. Yet he may be the single most influential figure in modern German history (say from the 1500’s onwards) we came across on our trip down the Rhine.
When we got to Worms we got lost once more and a helpful cyclist told us to follow him and he would put us on the right track, and a minute later we stood on the road between the immense Dom and the great Luther monument.
As we felt we could not leave Worms without paying our respects to the great Reformer, we got off the bikes and crossed the road into the park. As soon as we stood in front of the group of statues of several important figures in the Reformation, Luther towering above them all, it started to rain and we fled under the awning of a building in the road by the side of the park.
There we were joined by a group of Turks who obviously weren’t interested in the great reformer at all, maybe with reason. Luther said the Turks were the precursors of the Antichrist and should all be killed. A German fellow who saw our bikes asked us where we were going and said Rome was a long way. After this he told us Luther was the greatest German of all times.

In 1521 Luther had to appear before the emperor and the heads of the German states at the Diet of Worms and was told to retract his theological statements, something he felt unable to do. Luther never uttered the words, ‘Here I stand, I can do no other, God help me.’ He did, however assert that his conscience was captive to the Word of God and that he could not go against conscience.
Anyway, if it hadn’t been for Luther, we would have been on our bikes when the downpour struck.
Luther, author of the Two Kingdoms Doctrine – on a personal level as a Christian you have to behave according to the precepts of the Sermon on the Mount, more or less, but as a subject of the state you have to obey state orders and live by a totally different ethic. This doctrine, together with Luthers anti Jewish sentiments played an important role in the German churches’ attitude in Nazi times.